Dialect words
1188 words from Vik i Sogn, Norway
Prologue
Samlingi byggjer på Hermund Skjørvo si samling publisert på 1950-talet og Arne Inge Sæbø si samling frå 1970-talet. I tillegg er Olav Skjerven si samling frå Bygdaboki teken med, og nokre ord har eg føydd til sjølv. Til slutt søkte eg gjennom Hans Ross si ordbok frå 1800-talet etter ord som han har notert i Vik.
Der eg har kunna har eg føydd til opplysningar om opphav, utbreiing og slektskap til andre ord og andre språk og dialektar. Til dette har eg nytta Grunnmanuskriptet, setelarkivet til Norsk Ordbok og Nynorskordboka. Desse grundige kjeldene ligg ute på nettet på adressa www.dokpro.uio.no. Eg har også føydd til ei rimeleg presis gjengiving av uttalen, for forklaring sjå Lydskrift ovanfor. På nokre ord føreslær eg normering slik at dei kan gli lettare inn i skriftleg samanheng samt at det blir lettare å slå opp i andre ordbøker.
Torstein Hønsi, Heidrun/Haltenbanken 14. juli 2003
faga, v
["fa:ga]
Slå av på kravi sine, lempa seg, gjeva etter (Balestrand, Vik, Kyrkjebø, Lavik i So). "Hadde han havt vit te faga, hadde da gaott bære"; "han faga noke lite" (
HR). Jamfør mnt.
vagen 'retta seg etter, lyda'. Til same rot som fager.
faodden, adj
["faodd*n]
- normert fådden
Skrokken og maktlaus; avfallen (Vik o.fl. i So) (
HR).
faorak, eit
["fao:ra:k?]
Evnelaust og duglaust menneskje som tek seg gale til, slær seg på sløys (
HS). Truleg ei samanstilling av
få adj 'teiande, fåmælt, lite fyre seg, sturen' og
avrak n, sjå det. Ein 'faoing' var på sognamålet ein 'styven stakkar utan makt og tiltak'.
faotøkje, eit
["fao:tø:Ke]
- normert fåtøke
Ein som hev småe evnor, ei armod, olmose; serleg um ein som det ikkje er noko tak i, ein tufs (Vik, Aurland i So) (
HR). Jamfør norrønt
fátoki 'fatigdom'.
fare, ein
["fa:re]
- normert farde
Hinne, snerk eller tjukt lag på væske, særleg mjølk og myse (
AIS). Islandsk
farði 'mygla skorpe i mjølkekjerald'.
fea, v
["fI:a]
Arbeida utan framgang, pusla, klatra. "Fea å fika; fea å fikta; fea å fikla"; "han for å fea kringum stäinadn å skulde slao, fea å slou itte sokre strao"; "ka æ da du fea mæ?" "d'æ 'kje noke å stao å fea pao" (So); "fea seg inn mæ äin", freista å koma seg inn med ein (Aurland i So) (
HR). Jamfør fidda. Vel av
*fiða.
feigdadraum, ein
["faigdadreu:m]
Draum som varslar um feigd, daude. Dei gamle trudde - og det er visst mange som trur det enno (1950) - at drøymde ein t.d. um ei opi grav, grønt gras, kvite blomar eller kvite klæde, skulde ein snart spyrja einkvan død. Ein slik draum kalla dei feigdadraum (
HS).
feigdafugl, ein
["faigdafUgg*l]
Fugl som varslar død (
AIS).
feigdaknapp, ein
["faigdaknapp]
Kvitkløver (
HS). Jamfør trui ovafor. Dette namnet på kvitkløveren er ikkje oppskrive andre stader.
feng, ein
[faing]
Sjukdom som kom brått på, og ein skyna ikkje orsaki. Døme: "Han fekk slike idle feing i dan foten, da va da so gjor' 'an vart halte" Gamalt, sjeldsynt no (
HS). Denne tydingi er ikkje notert andre stader.
fere, ein
["fe:re]
Når dei sår korn (handsår) merkjer dei upp åkeren i strimlor so breide som kornet vinn spreida seg for kvart kast. Dette gjer dei anten med ei pikka (eit grev) etter seg eller ved å dra eine foten i åkeren. Dette kallar dei å gjera fère (
HS). Ogso nedskrive
potefere, eplefere, vassfere frå Indre Sogn. Heng saman med
fòr f.
fetling, ein
["fetling]
Aasen: "Fod paa en Hud, Skindet af Dyrenes Fødder eller Lægge" (
AIS).
fetlingabjore, ein
["fetlingabjore]
Kalling. Eigentleg overlæret, pløsa i ein sko, jamfør
fetling og
bjore (
TH).
fika, ei
["fI:ka]
- normert feke
Jag, stundløyse. Fara med fika - arbeide snøgt og planlaust (OS). Ikkje nedskrive andre stader enn i Vik. Jamfør verbet feka/fika 'veiva med armane; skunda seg; gå uroleg att og fram, svinsa. Sjå didlefika og dritefika.
fim, eit
[fi:m]
Tunt lag av dogg eller dust, av slikt som er brent o.l. (Vik, Aurland i So, "fiim" Eksingedal i Nhl). "Da la seg ait fiim på glase" (
HR).
fjaodnast, v
["fjaoddnast]
Fjaodnast vekk - kverva inn, visna. Døme: "Han fjaodnast vekk. (
HS). Ført opp frå Sogn, Voss og Hardanger. Ross har ogso 'faona vekk' frå Vik og 'faodna, faodnast' frå Voss og Sogn.
fjaodnen, adj
["fjaodd*n]
Innkvorven, visen. Døme: "Han æ vorten gamadle og fjaodnen". "Høye æ lett å fjaodne" o.s.b. (
HS).
fjaomen, adj
["fjao:men]
Trøytt, rar, t.d. når ein har nettopp stått opp (
AIS). Ogso i andre målføre.
fjelga, v
["fjelga]
Pussa, vaska, gjera reint (
AIS).
fjellrana, ei
["fjellra:na]
Kanten, bruni av eit langt flogfjell, kan og tyda lang og smal fjellkjeda. Sjå rana (
HS).
fjellrima, ei
Bye-vêr med småe elingar etter fjellryggene. Berre frå Vik (
HR).
fjetra, v
["fjetra]
Setja nokon "fast", så ein står full av undring (
AIS). Norrønt
fjotra 'binda (med jarnband)'. Avleiing av norr.
fjoturr m 'band, lekkje'.
fjufjakk, ein
[fjufjakk]
Ein vimsete person som fjatlar bort dagen? (
AIS)
fjuken, adj
["fju:Ken]
Viljug med ein gong, sers beinsam (
HR).
fjuntra, v
["fjUntra]
Hefta seg vekk med måfåarbeid, fara og fjatla heime i dørane og ikkje koma seg på arbeid um morgonen (
HS). Kjent frå heile Vestlandet og andre stader.
fjusma, ei
["fjUsma]
Tankelaust jag i arbeidet. "Han for mæ slik fjusma" segjer dei når einkvan berre skundar seg og arbeider slik at dei tjonar seg vekk med det eller skaffar seg tviarbeid (
HS). Berre kjent frå Sogn.
fjusmen, adj
["fjUsmen]
Brå og lite ettertenksam (
HS).
fjøtla, v
["fjøtla, "fjåtla ,"fjatla]
1) Bala med noko ein ikkje får til. 2) Komma seg seint fram, flytta føtene lite og seint (AIS, HS).
flaga, ei
["flaga]
Anfall av smerte eller sjukdom (
AIS). Ogso elles i landet om smerterier eller brå stormkast. Norrønt
flaga 'brått åtak'.
fleina, v
["flai:na]
Fleina seg - flekkja seg, glida med eine foten på hålska eller sleip mark (
HS).
fleinhyrnt, adj
["flai:nhYnnte]
Når fenadbeisti er breide millom horni (d.v.s. når horni har vokse ut til sides) segjer me at dei er fleinhynte (
HS). Ordet er og nedskrive i Telemark, Agderfylki og Ryfylke. Av nynorsk
flein m 'horn som vender attyver eller ut og nedyver'. Norrønt
fleinn 'hake på pil, ankerklo'.
fleinskalla, adj
["flai:nskadla]
Eg trur dette ordet lyt tydast onnorleis her enn den tyding det har fått hjå Aasen - snau midt på hovudet, millom kruna og panna. Fleinskalla tyder her at skallen "skyt noko av", hallar attetter (attyver) (
HS).
fleskatoka, ei
["fleskatå:ka]
Toka er hudi på ein gris. Sjå toka (
HS).
flinhakje, ein
["fli:nha:Ke]
Flinsken kar, ein som flirer og ler åt folk (
HS). Ein
hakje eller
hake tyder her ein skjelm, ei tyding som er notert i Fjordane og på Sunnmøre. Flinhakje er ikkje nedskrive andre stader.
flinskjen, adj
["flinSjen]
- normert flinsken
Flirete (
HS). Ikkje notert andre stader.
flisiling, ein
Liti regnbygja som går snøgt yver,regnbygja som berre rekk yver eit lite umkverve (
HS).Ikkje nedskrive andre stader. Fyrsteleddet kan tenkjastå vera
flepa 'storgråta'.
flo, ei
[flo:]
Lag i kornstabel, ei høgd med kornband (
AIS).
flogard, ein
[flo:ga:r]
Rusk som ligg att i fjøra og syner kor langt sjøen har flødt upp (
HS). Ikkje notert andre stader.
flogdrope, ein
["flå:gdrå:pe]
Drope (gjennom eit torvtak) som berre syner seg kvar gong det er ofseleg regnver, barver (
HS).
floggard, ein
["flå:ga:r]
Evja og rusk som ligg att på elvebardane og syner kor langt elvi har gått upp i eit elveflog (flaum) (
HS).
flòt, ei
[flå:t]
Flate, flat og jamn mark. Fleirtal
flete (
HR).
fløkka, adj
["fløkka]
"Fløkka vatn, fløkka mjelk" - vatn (eller mjølk) som ein har teke kaldylen or, "kuldslått" vatn (
HS). Ordet var brukt over heile Sogn og Fjordane om lunka væske. Ogso som verb
fløkka 'varma opp litevetta'.
fnjus, eit
Lite grand, rusk, avfall. "Fnjus i håret" = flass (
HS). Det nærskylde ordet
fnòs 'flass' er notert på Voss og i Aurland.
fodnast, v
["fådnast]
- normert fornast
Um hus: morkna, verta skral av elde; um gras: verta til forne; òg folna, bleikna; kverva burt, falla av i det heile. Vestlandet. "Badne fodnast vekk" (
HR). Norrønt
fyrnast 'verta gamal, tapa seg'.
fodne, f Fl.
["fåddne]
- normert forner
Fleirtal, i eintal hokjønn
fodna (forne). Fjorgamalt visna gras, slikt som ikkje har vore slege (
AIS).
fodnen, adj
["fådd*n]
- normert fornen
Minka, folna og veik (Vik, Luster, Lærdal i So). "Fodnen aokr"; "fodne kodn"; "ho verte fodni å gamal no" (
HR). Jamfør
forne.
fordoa, v
Øyda, missa, tjona vekk. Døme: "Faren va rike so have va djupt, men sonen ha vo' kar te fordoa alt samma" (
HS). Kjent berre frå Sogn. Elles i landet var ordet 'fordubla' brukt i same tyding. Begge ordi kjem frå Nedertysk.
forfjaka, v
[får'fjaka]
Forfjaka seg = vatla seg vekk med arbeidet, skunda seg slik at det kjem både i bukt og i skrukt for ein (
HS). Sisteleddet er verbet
fjaka 'vimsa, tumla', kjent frå Hordaland og Sogn.
forgjeidja, adj
["fårjaiGGa]
- normert forgjedja
Sers huga (på); brennande (etter); ihuga (for). "Han va so forjäija pao å kjøpa da" (
HR). Jamfør
gjed n 'trå, lyst; une, hug'. Sjå 'gjei'.
forleggjande, adj
[får'laiGGande]
Umåteleg, uhorveleg. Døme: "Da vart so forleiggjande fælt mæ hao, me visste lite kor me skulde gjer' ao 'ne" (
HS). Kjent frå andre målføre og. Jamfør norrøt
fyrirleggja 'vinna på',
fyrirleggjast 'verta overvunnen'.
forlende, eit
Dette ordet har eg høyrt berre ein gong av bestefar min. "Eit glupande forlènde so alder vert mætt", sa han. Korleis det skal tydast torer eg ikkje ha noko trygg meining um (
HS). I andre Vestlandsmålføre tyder forlende 'eit lende der det er vandt eller uråd å fara; uføre; vand stode'. "Da e nett so du tømme da i ei glòpur" (sjå det) seier dei om ein som drikk mykje, og kan hende er forlende ei tilsvarande samanlikning.
forlupsa, v
Lura, skremma, "overrumpla". Døme: "Eg let meg forlupsa" (
HS). Ogso nedskrive i Kyrkjebø.
formøse, eit
[får'mø:se]
Noko anstrengt, ivrigt, voldsomt. Da e slikt fårrmøse me `an (
AIS). Ogso elles på Vestlandet, ofte i former som
formysa,
formysse. Det er merkjeleg at vikjamålet har ø her når me skulle forventa open y, so dette order er truleg lånt i ei litterær form.
forraska, adj
[får'raska]
Ille medfare, øydelagt, "ramponert". Døme: "Merkjesgaren æ so forraska atte d'æ lite bøtingavon i 'an" (
HS). Nedskrive eit par gonger elles i landet i litt andre tydingar.
forskapande, adj "
[får'ska:pande]
Ovleg, avvegen, måtelaust. "Han va' so forskapande fæle å æta, da for i'an både raott å råte" (
HS). Av nynorsk
forskapa 'vanskapa, gjera ugjenkjenneleg'.
forskjerta, adj "
[får'Sjerta]
Avskræmd, vitskremd, uppskaka, "rystet". "Eg vart so forskjerta att' eg fekk ikkje maol fyr' meg" (
HS). Nedskrive i same tyding i Kyrkjebø.
forskoa, adj
[får'sko:a]
Døme: "Han va so forskoa ette da", ustyrleg huga på noko (
HS). Av nynorsk
sko(a) v 'lysta, lengta etter eitkvart'.
forskot, eit
["fårskå:t]
Lengd på plogfor. Pløgjer ein langsetter ein åker som er lang og smal, får ein eit langt forskot. Pløgjer ein på tvert, vert det kort forskot (
AIS).
forsmetta, v
[får'smetta]
Forsmetta seg - krjupa inn i eit hol so ein ikkje veit å koma korkje fram eller attende. Kan og tyda å smetta seg vekk, verta gøymd, koma til sides (
HS).
forsmètte, eit
Eit trangt hol eller smott (
HS).
forsuppa, adj
[får'sUppa]
Forstøkt, fordust. "Eg vart so forsuppa, æ kan ikkje saia da" (
HS). Elles nedskrive på Nordmøre.
forsyta, v
[får'sy:ta]
Fårsyta seg sjøll - brødfø seg sjølv (
AIS).
forynje, eit
Fyrefar, fyrebod, varsel (um ting som skal henda) (
HS). Ross har notert ordet som hokjønn 'forynja', og seier at det blir mest brukt i fleirtal, 'forynje' i Vik og Lavik (
HR). Norrønt
forynja.
fòsete, adj
["få:sIte]
Framfusande, forhasta i tanke og tale (
AIS).
fotablaosa, ei
["fo:tablao:sa]
- normert fotblåse
"Fosterhinden" hjå kyr (
HS).
frambur, ein
["frambU:r]
- normert framburd
Det å skrida, koma fram; givnad til å koma fram, framtak (Vik, Aurland i So). "Dar æ 'kje frambur i 'an", det ber ikkje fram med han (
HR). Norrønt
framburðr 'målbering av ei sak, framsegn, forteljing, ordleiding'.
framekst, adj
[frammekst]
Når stråi i ein kornåker var bra jamlange, sa dei gamle at kornet var framekst (
HS). Elles berre nedskrive i Vågå. Føreleddet
fram vil sei 'like langt fram', og etterleddet
ekst er omlydt av 'aks, kornaks'.
framtum, adj
Framifrå, makelaust. "Da skulde no væ' so framtum altslag dar i garden, mao veta" (
HS). Ikkje nedskrive andre stader.
fraoaun, ei
[frao:eu:n]
- normert fråaudn
Noko mislukka, vanlagnad. Sjeldhøyrt (
HS). Til verbet
audna 'verta aud, tømast, øydast'. Ikkje nedskrive andre stader.
fri, adj
[fri:]
- normert frid
Fager, ven. "Fria mouri mi dao !" "frie far'n min !" "fria dokkao mi !" "frie gut!" "frie fyra !" fine fyrar ! (ironisk); "fria håndi", høgre handi; òg "dan friare håndi" (
HR). Norrønt
fríðr (fríðri, friztr og fríðastr) .
frimæla, v
["fri:me:la]
Slå frampå um noko, fyrebu noko med fint prat, gå kringum ein ting fyrr ein kjem med det ein har på hjarta (
HS). Elles notert berre i Vevring i Sunnfjord. Fyrsteleddet er adjektivet
frid 'fager, ven', sjå det.
frostbogje, ein
["fråstbå:je]
- normert frostboge
Frosenpinne. Fleire målføre (
TH).
fù, ei
[fU:]
- normert fud
Kyns-lemer (vulva), på hodyr, t.d. på marar; bakende og kynslemer (
HR). Norrønt
fuð- i sms.; jamfør islandsk
fuð, nord-engelsk
fud 'bakside, vulva'.
fùa, v
["fU:a]
- normert fuda
Fuda det ut, få noko fram med spyrjing eller lirking (
HR).
fullfløygd, adj
["fUllflåigde]
Fullærd, fullgod, før til å greia seg sjølv (
HS). Kjent frå Sogn og Hardanger. Sisteleddet er verbet
fløygja.
funask, eit?
Inkjevetta, skitlukt. (Godteri. Eg tyggje pao funask) (
HS). Fyrsteleddet er truleg 'fùd', sjå det.
fuvette, eit
["fU:vette?]
Ein fjott, ein vetling, ein som er stutt-tenkt og lite fyre seg. Kalling (
HS). Fyrsteleddet er truleg 'fùd', sjå det.
fydlevoa, ei
["fYdlevo:a]
Mange karar som går og vimar og held i kvarandre. Sjå voa (
HS).
fydling, ein
["fYdling]
- normert fylling
Før slo dei i fydlinga, dvs. så mykje som trengst for å fylla ei hes (
AIS).
fylarett, ein
Ha fylarett = vera lovlaus, kunna gjerakva han vil ustraffa (
HS).
fyrebjao, eit
["fY:rebjao:]
- normert fyrebjå, førebjå
fysemæta, ei
["fy:seme:ta]
Lekkert måltid, helst lite nærande. Jamfør lite me meta - vanleg uttrykk når ein ikkje har eller få nok mat (
AIS). Ogso kjent frå resten av Vestlandet i formi
fysemat. Av
fysa 'ha lyst på, lengta etter'.
fækja, ei
["fe:Ka]
Sedlaust kvinnfolk, ludder. Sjeldhøyrt (
HS). Nedskrive i Sogn og Fjordane, Hordaland og Ryfylke i omlag same tyding. Omlaging av 'vækje', som i trøndermålet sitt 'veikj'.
fælte, ein
["felte]
Fælska, biv, "skrekk". Døme: "Han va so svarte å stygge, da va ratt ein fælte te' kom' attaot' an" (
HS). Neskrive i Sunnfjord og Lavik i tillegg til Vik. Ross forklarer ordet som ei underleg redle, en uskyneleg stygg blanda med redsle eller uhygge'. Norrønt
felmtr m 'redsle, fæle'.
førekrakk, ein
["fø:rekrakk]
Ein planke eller eit tjukt bord med føter i den eine enden. Vert bruka når dei fører upp - bind kornet på staur (
HS). Elles berre notert frå Leikanger.
førralag, eit
["førrala:g]
I førralag = i "betimelig tid", tidlegare enn vanleg. "Me fekk vaoren i førralag i aor" = me fekk våren fyrr me venta han (
HS). Berre registert i Vik. 'Lag' har her same tyding som i uttrykket "tidleg i lagjet", dvs. det peikar på ei tid.
føykja, ei
["fåi:Ka]
"Fara med føykja" = skunda seg i arbeidet utan å sjå seg fyre eller bruka tankane, arbeida soleis at ein gjer skade på seg sjølv eller dei ein arbeider saman med (
HS). Nedskrive i denne tydingi mellom anna i Rogaland og Hardanger. Grunntydingi er 'å få til å fjuka, blåsa bort' jamfør norrønt
feykja.
føykjen, adj
["fåi:Ken]
- normert føyken
Agelaus og tankelaus i arbeidet (
HS). Hans Ross noterte ordet i Sogn i tydingi 'liksom ei føykje', der ei
føykje er eit 'kvende som er livleg og litt uvar'.
føyra, ei
["fåi:ra]
- normert føyre
Sprekk i ost (jamfør furre, furke) (Vik, Aurland i So) (
HR).